Enderûn Usûlü Terâvih

Osmanlı Sarayındaki Enderûn'da îcâd edilmişdir bu usûl ve onun için Enderûn Usûlü denilmişdir. Kısaca tarîf etmek gerekirse, terâvih namazını mûsıkî ile süslemek diyebiliriz. Ama rastgele bir mûsıkî icrâsı değildir bu, kâideleri vardır, nizâmı vardır, tertîbi vardır. Malûm ya başda pâdişahlar olmak üzere saraydaki halk sanata çok düşkündü bâhusûs mûsıkîye çok meraklıydı o insanlar. Zamânın en kıymetli hâfızları ve musîkîşinaları Enderûn'da bulunurdu dâimâ. 

İslâm âleminde eşi menendi yokdur bu usûlün, hattâ İstanbul hâricinde de pek tatbîk edilmemişdir. Zîrâ hem yüksek mûsıkî bilgisi ve ustalık gerekir hem de bir iki kişiyle olmaz bu iş, bu işi bilen, talîmli, tecrübeli bir takım gerekir. Bu âdetin zamanla yok olmasının sebebi de budur zaten. Çünkü bunu icrâ edecek kimse kalmamışdır, imâm efendiler ve müezzin efendiler arasında.

Rivâyete göre dâhî bestekârımız Itrî merhûm tarafından tanzîm edilmişdir bu usûl ve yüzlerce sene icrâ edilmişdir. Pâdişahlara lâyık bir icrâdır bu, sanatlıdır, saltanatlıdır. Zamanla saray hâfızları bu usûlü dışarıya da taşımışlar, mûsıkîden anlayan imam efendiler, kâbiliyyetli müezzin efendiler bulundukları câmilerde icrâ etmişlerdir bu usûlü. Hattâ mûsıkî meraklısı devlet erkânı, ekâbir tabîr edilen devlet büyükleri, kendi konaklarına her Ramazan husûsî imam tayîn etmişler, terâvihi bu usûlde kıldırmışlardır. Bazı büyük dergâhlarda da böyle yapılmışdır.  

 

Bu usûlün esâsı, Yatsı namazının kâmetinden başlayarak hem namazdaki kırâatı hem de namaz aralarında okunan ilâhileri, salât u selâmları ve tesbihleri makâm ile okuyarak ibâdetin zevkini artırmakdır. Bir faydası da şudur ki, terâvih uzun bir namaz olduğu için, sonuna doğru yorulan, gevşeyen cemâati mûsıkînin tesîrini kullanarak, canlandırmak, diri turmakdır. Zîrâ her dört rekatda bir makâm değişir ve perde gittikçe yükselir. Seçilen makâmlar da buna göre seçilir. Bu sûretle bir saati aşan terâvihde, yorgunluk yâhud gevşeklik olmaz.

Bu usûlün en hassas noktası, imâm efendi ile müezzin efendiler arasındaki uyumdur. Eğer onlar arasında bir mutâbakat yoksa, icrâ başarılı olmaz. Müezzinler imâm efendinin sesine göre perde verecekler, imâm efendi onların yapdıkları makâma göre okuyacak, başdan sona hep bir uyum olacak. Bu da tecrübe ve ustalık gerektirir. 

Her dört rekatda bir makâm değişir demişdik. Bu makâmlar muayyen değildir, icrâ heyetinin tercîhine göre değişebilir. Ne var ki, son zamanlarda mûsıkîden anlayanlar azaldığı için, makâmların tertîbi basitleştirilmiş ve ekseriyâ şu minvâlde yapılır olmuşdur. Yatsı namazı Segah, rerâvihin ilk dört rekatı Rast, ikinci dört rekatı Uşşak, üçüncü dört rekatı Nevâ veyâ Sabâ, dördüncü dört rekatı Eviç, beşinci dört rekatı Acemaşiran, Vitir namazı gene Segah. 

Mürşid-i Azîzim Muzaffer Efendi Hazretleri, çok genç yaşda öğrenmiş bu usûlü ve uzun yıllar terâvihi böyle kıldırmışlar. Hem de Süleymâniye gibi bir câmide. Hem de 23 sene gibi bir zaman. Son zamanlarında rahatsız olmalarına rağmen ve sesi de eskisi gibi olmadığı hâlde, Dergâh-ı Şerîf'de terâvihi bu şekilde kıldırmaya devâm etdiler, bırakmadılar mihrâbı. Bu usûl kaybolmasın, yaşasın diye uğraşdılar. O terâvihlerden bazılarını meraklılara bir fikir vermek için yayınlamışdım. Şuradan erişebilirsiniz. O terâvihlerdeki zamm-ı sûre tertîblerini de yayınladım, ola ki genç imam efendiler istifâde eder diye. Zîrâ terâvihlerde zamm-ı sûre tertîbi de çok mühim ve maalesef unutulmuş bir husûsdur. 

 
İlâhî tertîblerine gelince. O konuda da elimden geleni yapdım. Efendi Hazretlerinin Gülzâr-ı Ârifân nâmındaki eserine kaydetdiği 30 Ramazan için 30 ilâhî tertîbini ve ayrıca Hayrullah Tâceddin Efendi'nin "Ramazân-ı Şerîf'e Mahsûs Mecmua-i İlâhiyyat" başlığıyla hazırladığı 30 gecelik ilâhî tertîbini yayınlamışdım. Ayrıca ses kayıtları da yayınladım, otuz gece için otuz ses kaydı ki her birinde beş iâhî mevcûddur. İnşâllah faydalı olur.