Aklın Varabileceği En Üst Nokta

Aynülkudât Hemedânî Hazretleri Zübdetü'l-Hakâyık'ında buyuruyorlar ki :

Vâr edilen hâdis varlıkların tamâmı makdûrdur. Şâyet makdûr olmasalardı, vâr olamazlardı. Öyleyse musdir-i vücûd, kâdirdir. Ve makdûr olan her bir varlık, aynı zamanda murâd edilen varlıkdır. Eğer bir varlık murâdü'l-vücûd olmasaydı, vâr edilmezdi. Öyleyse musdir-i vücûd, aynı zamanda mürîddir. Ve her mevcûd dahi murâddır. Buna binâen murâd olan her mevcûdun da Vâcib ile bir nisbeti vardır. Yani Vâcib'in her mevcûda bakan bir vechi vardır. Ve her bir varlık Vâcib için yaradılmak cihetinden hazır hâlde bulunmakdadır. Vâcib varlık, diğer mevcûdâtın her birisinden mugâyirdir. Vâcib için hazır olmayan bir varlık da ma'dûmdur. Zîrâ onun Vâcib olan zâta bakan herhangi bir vechi yokdur. Zîrâ Hakk Teâlâ'nın vech-i kayyûmu olmazsa, mevcûdâtın aslâ bir vücûdu olmaz. Tıpkı avâmın nazarındaki, şuâların varlığını ikâme eden güneşin yüzü olmasaydı arz üzerinde yayılan şuâların varlığı aslâ olmazdı hakîkâti gibi.

Vâcib'in her bir şeye bakan bir yüzünün olmasından dolayı zarûrî olarak vücûdun zerrelerinden her bir tânesine âlim olması gerekir. İşte bu, aklın urûc ederek varabileceği son noktadır. Zîrâ akıl, mevcûdât ve sıfatlarıyla istidlâl etmek sûretiyle Vâcib Teâlâ için vâr olmasını zarûrî olarak gördüğü her şeyi isbât eder. Tıpkı mevcûdât ve hudûsü ile, Vâcib Teâlâ'nın kıdem, kudret, ilim ve irâde gibi sıfatlarına delil getirmesi gibi. Aklın mâverâsında kalan konulara gelince, aklın bunları idrâk etmek gibi bir şe'ni yokdur.