Akıl Nedir? Kaç Çeşidi Vardır?

Geçdiğimiz aylarda akıl hakkında bir takım yazılar yazmışdık ama araya başka şeyler girdiği için mevzû yarım kalmışdı. Allah izin verirse, akla dâir bir iki meseleyi daha îzâh edip, bu bahsi tamamlayıp başka bir mevzûya geçeceğiz. 

Arapçada "عقلAkl ", bağ, idrâk, engelleme, alıkoyma, anlama, kavrayış ve zekâ gibi manâlara gelir.

Akla bağ denmesinin sebebi, meseleleri birbirine bağlama, hâdiseleri birbiriyle irtibatlandırma, mantık ve illiyyet çizgisinden çıkmadan düşünebilme ve hareket edebilmeyi akılla yapabiliyor olmamızdandır. Aklımız olmasa, her şey havada uçuşur, hiç bir şeyi yerli yerine koyma imkânı olmaz. 

Akla idrâk ve kavrayış manâsı verilmesinin sebebi ise iyiyi kötüyü, doğruyu yanlışı akılla ayırd edebilmemizdendir. Buna temyîz kâbiliyyeti denir. Delilerde bu yokdur. Bazı insanlar akılsız olmadıkları hâlde temyîz kâbiliyyetini yitirebiliyorlar. Bunun da sebebi öfke gibi, şehvet gibi, hased gibi, kîn gibi, tamah gibi duyguların aklı perdelemesidir. Meselâ insan kızdı mı aklı gider, ne yapdığını bilmez. Öfkesi geçince aklı başına gelir ve yapdığına pişmân olur ama iş işden geçmişdir artık. Bu saydığım sıfatların tesiri altında kalan insanların dâimâ akla aykırı işler yapmalarının hikmeti budur. 

Akla engelleme, alıkoyma manâsı verilmesinin sebebi, akıllı insanın zararına olan şeyi kendisinden uzaklaştırması, tehlikeden kaçması, faydasız olandan uzaklaşması yüzündendir. Akılsız insan, kendi aleyhine çalışır, farkında bile olmaz. Ahmak, kendi başını belâya sokar, haberi bile olmaz. Yukarıda zikretdiğim şeyler akla perde olursa, akıl yanılır. Meselâ şehvetinin esîri olan bir insan, hem dünyâsını hem âhiretini mahvedecek bir işi gözünü kırpmadan yapar. Yâhud tamahına mahkûm olan bir kimse, her şeyini bir ânda kaybedebilir. 

Aklı zekâ karşılığında da kullanıyoruz. Bunun da sebebi, insandaki idrâk ve hakîkatleri kavrama kâbiliyyetinin akılla olmasındadır. Herkesin aklının aynı seviyede olmadığını herkesin idrâk ve ihâta kâbiliyyetinin aynı olmamasından anlıyoruz. Birisi yüksek matematikle uğraşırken, bir başkası toplamayı çıkarmayı yanlış yapabiliyor. Yâhud herkes aynı hâdiseye şâhid olduğu hâlde, o hâdisenin sebeblerini, hikmetlerini, arkaplanında neler olduğunu herkes idrâk edemiyor.

Aklın çeşitleri de var. Meselâ doğuşdan gelen bir akıl var, bir de sonradan elde edilen bir akıl var. Nitekim İmâm-ı Ali kerremallahu vecheh Efendimiz Hazretleri buyurmuşlardır :

Gördüm ki akıl iki çeşitdir biri matbû' biri mesmû'

Matbû' olan akıl yoksa mesmû' olandan fayda gelmez

Gözün ışığı olmayınca güneş ışığı fayda vermediği gibi

Hazret-i İmâm'ın "Matbû' Akıl"dan murâdı, doğuşdan gelen akıldır, tabiî akıldır. "Mesmû' Akıl"dan murâdı ise, sonradan elde edilen akıldır. Bu ikinci akıl, insanın gördüklerinden ibret almasıyla, işittiklerinden ders almasıyla, okuduklarından meydana gelir ve inkişâf eder. Pek çok kimse doğuşdan gelen akla sâhib olduğu hâlde, diğerine sâhib değildir. Çünkü bu aklı elde etmek için hiç gayret göstermemişdir. Yemiş, içmiş, yan gelip yatmışdır. Çalışıp, gayret gösterip ikinci akla sâhib olanların da hepsi aynı seviyede değildir, aralarında büyük farklar vardır. Akıllar arasındaki fark, kişinin gayretine, çalışmasına bağlı olduğu gibi, ezelî kâbiliyyet ve istidâdına da bağlıdır.