Tevhîde Götüren Aşk

Erişdikde meyl ü hevâ gâyete

Muhabbet adâvet olur ser-be-ser

Hazret-i Mevlânâ'dan, bu beytin îzâhını istemişler, buyurmuş ki :

Âlem-i adâvet, âlem-i muhabbete nisbeten dardır. Zîrâ âlem-i muhabbete vusûl için âlem-i adâvetden kaçarlar. Ve âlem-i muhabbet dahi, muhabbet ve adâvetin vücûd bulduğu âleme nisbeten dardır. Dostluk ve düşmanlık, küfür ve îmân ikiliği mûcibdir. Mâdem ki küfür inkârdır, münkire bir kimse lâzımdır ki, onu inkâr ede. Ve kezâ mukırra bir kimse lâzımdır ki, onu ikrâr eylesin. Bundan anlaşılıyor ki, bütün bunlar ikiliği gerektirir. Halbuki küfür ve îmân, muhabbet ve adâvetin verâsında bir âlem vardır. Ve mâdemki muhabbet ikiliği mûcibdir ve bir âlem vardır ki, orada ikilik yokdur, ittihâd-ı mahz vardır, oraya erişildikde ikilik kalmaz.

İmdi, ikilikden ibâret olan âlem-i evvel, aşkdır. Ve muhabbet bu âleme nisbetle dûndur, onu istemez, ona adâveti vardır. Nitekim Mansûr'un muhabbeti, nihâî dereceye erişdiğinde, kendisine düşman oldu ve kendisini ma'dûm kılıp "Ene'l-Hakk" dedi. Yani "Ben fânî oldum, Hakk kaldı" dedi. Bu ise gâye-i tevazu' ve nihâyet-i abdiyyetdir. Yani "İllâ Hû" demek olur. Onun için da'vâ ve tekebbür, "Sen Allah'sın, ben kulum" demendir. Bu hâlde kendinin mevcûdiyyetini de isbât etmiş olursun. Ve burada ikilik olur. Senin "Hüve'l-Hakk" demen dahi ikilikdir. Zîrâ "ene" olmadıkça "hüve" olmaz. Onun için "Ene'l-Hakk" sözünü Hakk söyledi. Çünkü O'ndan gayrı bir mevcûd yok. Mansûr, fânî olmuş idi, o söz Hakk'ın kelâmı idi.